Хөвсгөл далай гэж...

ХӨВСГӨЛ ДАЛАЙН хар цагаан хил, ам

Манай Монгол нутагт бай­гаа хүн, бүх амьд амьтанд ус уух хувь гэж байдаг бол тэр­ний 95 хувь нь Хөвсгөл нуур бөлгөө. Орхон, Сэлэнгэ, Туу­лын онц сайхан голууд тэр­гүүтэй бусад мөрөн,  булаг шанд нийлээд цэвэр усны үлдсэн таван хувийг бүр­дүүл­дэг аж.

Юмыг муугаар бодож дэл­хийн цөлжилт даамжирлаа гэхэд бид Хөвсгөл нуур­тай­гаараа хамгийн сүүлд үлдэх ба хувин усыг нь хувин алт­наас арилжих хувь заяа бий. Цаа буга тонгочихоос өөр булингартуулах орчингүй он­гон дагшнаараа үлдсэн энэ их тунгалаг усан санд дэлхий даяараа санаа тавин анхаа­р­лаа хандуулдаг юм байна. Ганц бидний мэд­лийнх ч биш нийт хүн тө­рөлхт­ний өмч, амин нутаг учраас давхар давхар хариуцлагаар хучигджээ.

Монгол Улсын Ерөн­хий­лөгч Ц.Элбэгдорж болон түү­нийг дагалдан яваа бүрэлдэ­хүүн Хөвсгөл аймагт ажиллах үеэр Хөвсгөл нууран дээр очих завшаан гарсан юм. Саяхан энд мөс цөмөрч топельтэй машин усны гүнд тунасан түгшүүр хэвлэлээр цацагдсан. Өөр бас Хөвсгөл далайн эргэн тойронд уул уурхай нээх ту­хай яриа ч яваад байдаг. Хамгийн сүүлд мөсний баяр болоод өнгөрлөө. Ер нь Хөвс­гөл гэсэн сэдэв  байсгээд орж ирэх, тэр нь голдуу таагүй  мэдээ дуулддаг. Энэ удаа нууран дээр хонож өнжих цаг зав олдсоноо ашиглан сур­валж­лага хийсэн юм.

Саяхны дуулиан болох шатахуун тээврийн машины хэргийн талаар нутгийнхнаас тодрууллаа. Энд яг юу болсон гэж.

Хойд хязгаарт оршдог Рен­чинл­хүмбэ сум руу шата­хуун хүргэхээр чиргүүлтэй хоёр "сесчеер" аймгийн тө­вөөс оройхон гарсан юм бай­на. Лхүмбэ орох хамгийн саад­­гүй дөт зам бол далайн баруун эргээр мөсөн дээгүүр Хатгалаас хойш 60 орчим км чавхдаад тэндээсээ эх газар руу салаад ганц нэг даваад цагаан замаар  хүрчихдэг юм байна л даа. Дараа нь "зам явах"-аа  бөглөхдөө Тоомын даваа энэ тэрээр зүтгүүлж, цас ухлаа их бензин хэрэглэ­сэн гээд олдог илүү хэдэн цаасанд нь л болсон юм би­лээ зайлуул. Тэрнийгээ нуух гэж шөнө гараад давхи­чих­сан. Өмнө нь "жарын ес" дав­хиад байхаар нь хаа хүрээд Лхүмбэ рүү салдаг билээ гээд асуух гэтэл зогсож өгөөгүй. Тэгэхээр нь гүйцчих санаатай толь шиг мөсөн дээгүүр гиш­гэж өгч байтал гэнэт "хар хил" тулаад ирсэн. Өдөр бол арай холоос харах байх. Гэхдээ мөсөн дээр машин тоором­слоно гэж юу байх вэ дээ. Бараг зуун милль­тэй яваа машин трамплейнээс бууж буй цаначин хоёр ялгаа­гүй. Хөвсгөл далайд живж туна­сан машинуудыг мөс даал­гүй цөмөрсөн тохиолдол бараг байдаггүй гэсэн. Гэтэл бид шал өөр мэдээлэлтэй сууж байна. Дулаарал болж бай­гаа, мөс хайлж нимгэрсэн тул дээгүүр нь явж болохгүй, даахгүй гээд байдаг нь бүгд худлаа. Хэдэн арван тоннын даацтай авто кран мөсөн дээр суурилуулаад өрөмд­лөг хий­гээд өвөлжихөд метр хүрэхгүй зузаан мөс яах ч үгүй байсан гэнэ.

Далайн мөс харзны халиа шиг их хүйтэнд туушаараа тасхийн цуу үсэрдэг юм байна л даа. Өвөл гадаа битүү сав­тай ус тавиад хонуулахад зад хөлдчихдөгтэй адил физи­кийн үзэгдэл юм. Хэдэн арван км цуу үсэрсэн мөс  усан дээр холхио үүсгэн нэг хэсэгтээ зай гарч нөгөө талдаа шахцалдан цас мөсөн овоолго бий бол­гоно. Үүнийг далайн хар ба цагаан хил үүслээ гэж нут­гийнхан ярьцгаадаг. Хэзээ­нээс мэддэг. Хар хил буюу ус мэлтэгнэсэн хэсэг нь дахиж барьж хөлдөж өгөхгүй уддаг ба хөлдсөн ч хүн даахааргүй өрөмтөнө. Тэрнийг нь харах­гүй явж байгаад үйчихдэг бол­той юм билээ. Хашир турш­лагатай хүмүүс бол хаана хэ­дийд хил үүсдэгийг анд­даггүй ба хуучин цагт энэ чиглэлийн ажилтан ажиллаж туг хатгадаг байжээ.

Тэгээд ард гэрэл нь хараг­даад байсан машинууд алга болчихоор нь нөгөө "жаран ес" явж байснаа гэнэт хар авч буцаад ирсэн байна. Ирсэн чинь гурван хүний хоёр нь шал нойтон юм чичрээд зог­сож байсан. Бушуухан кабин­даа суулгаад давхиж тэнд өвөл­жиж байгаа малчныд буул­гаад яваад өгчээ...

Эхлээд аймгийн онцгойн­хон ирж машинуудыг татаад гаргачихаж болох юм гэж үзжээ. Урьд өмнө нь бас ганц нэг удаа нуурнаас машин гаргаж бай­сан туршлага бий гэнэ шүү. Далайн гүнд ойчсон машин аягүй хөнгөхөн байдаг. Хоёр хүн ч хоёр талаас нь өргөөд хөдөлгөөд байж болдог ш дээ. Мөсөө модны "дружба" хөрөө­гөөр цоолж нүх гаргаад пуу­жин­гийн үзүүрт уяа уяад ма­шин руу харвачидаг юм. Тэ­гээд дээрээс нь аврагчийн хувцастай хүн бууж дэгээнд өлгөнө. Уяаны үзүүрт тороо­соо бэхлээд Налайхын уур­хайн "ковш" татдаг трактор шиг чирээд гаргаад ирсэн гэж ярьцгааж байна. Тэр усанд шумбадаг хувцсыг өмсөхийн тулд бусад хувцсаа тайлах­гүй бол багтдаггүй. Даарах­гүйн тулд нэг шилээс доошгүй архи уух шаардлагатай. Усанд их удахаар тархи задарчих гээд хамар амнаас цус сад тавь­даг. Өөр бас нэг хувцас бий. Тэр нь газар дээр боло­хоор хагас тонн гаруйн хүнд, хөдөлж бари­хад төвөгтэй эд юм билээ.

Одоо энэ усан дотор бай­гаа бусад дөч гаран маши­нуудыг нэг америк нөхөр элект­рон технологиор ил­рүүлээд гаргах төсөл бариад явж байна лээ. Манайхан зөв­шөө­рөөгүй дээ.  Уг нь нэг их хөрөнгө ороод байх юмгүй, гол нь далай цэвэрлэхэд үнэлж баршгүй ач хол­богдол­той юм даа. Усан дорх маши­нуу­дын зарим нь дүүрэн бен­зин­тэй байгаа, техникүүд усандаа бол зэврээгүй бүт­нээрээ байдаг. Шатахуун ба техникийг буцаагаад зарахад гаргасан өртгөө олчих бо­ломж ч бий. Гол нь анхаарах,  сэтгэл тавих хүн алга. Саяын хоёр машиныг гэхэд л гаргаж ирээд усыг нь шавхраад газар дээр нь асаагаад явчихсан гэх юм.

Энэ удаад ямар ч байсан усанд унасан машинаа хог болгон оршуулалгүй гаргаад ирсэн нь сайн хэрэг болжээ. Нөгөө талаас байгаль орчин гэж их ярьдаг болсон нь ийн нөлөөлж байна. Урьд өмнө нь тоодоггүй байлаа.

Дэлхийд данстай Хөвсгөл нуурыг цаашид хамгаалахын тулд зөвхөн нуурын цэвэр ус гэсэн дагнасан ангилалд оруул­­бал илүү үр дүнтэй гэж  Хөвсгөлийн улсын тусгай хам­гаалалттай газруудын хам­гаалалтын захиргааны газ­рын дарга Л.Даваабаяр он­цолж байна. Л.Даваабаяр өмнө нь Ханх сумын Засаг даргаар ажиллаж байсан энэ нутгийн унаган иргэн. Одоо байгаль хамгаалагч бөгөөд Хөвс­гөлийн төлөө санаа зовж явдаг нэгэн. Түүний дүгнэж байгаагаар бол энэ орчны нутгийг бүхэлд нь амьтан урга­мал гээд хэтэрхий сам­гар­даад хэдэн байгаль хам­гаалагч хаа ч хүрэлцдэггүй гэнэ. Дэлхийн жишигт бол зөвхөн нуур, зөв­хөн хөхтөн амьтан гээд дагна­сан хамгаа­лалтууд байдаг. Тэр нь илүү оновчтой хам­гаалалт болдог туршлагыг санал болгоод бай­­гаа аж.

Одоо энэ нуур тойроод 52 жуулчны бааз зөвшөөрөл ав­чих­сан. Ихэнх нь шаардлага хангахгүй үйл ажиллагаа явуул­­­даг. Адаглаад л муу усаа далай руу урсгаж орхи­дог. Жорлонгийн машинаар муу усаа зөөж байгаа газар гэж алга. Мэдээж нуур руу л асгаж байгаа. Жуулчны бааз нуу­ранд тулж байрласнаас  жуул­чид усанд орж хир буртгаа хаяж эрэг орчмыг булин­гар­туулж байна. Хөвсгөл нь хэт цэнгэг учир экологийн хувьд дэндүү эмзэг газар. Хэтэрхий цэнгэг болохоор хүний ундны хэрэгцээнд нэмж эрдэсжүүлэх шаардлагатай болдог. Ийм тунгалаг, ак­кумля­тор хүртэл цэнэглэдэг ус дэлхий дээр тун ховор гэх юм билээ. Тийм болохоор нуурыг аялал жуулч­­лалд хэт хавт­гайруулан зугаа цэнгэлд ашиг­лахаасаа илүү хам­гаа­лах­гүй бол дэл­хийн байгаль орчны байгуул­лагын өмнө хариуцлага хү­лээж ч мэдэхээр болжээ.

Улаанбаатараас Хөвсгөл аймаг явах замын талаас илүү нь засмал замтай бо­лоод байна. Удахгүй нэг хоёр жи­лийн дотор бүр далайн өмнөд эрэг Хатгал тосгонд хар зам ороод ирэхээр төлөв­лөжээ. Хатгалаас цааш Ханх буюу хойд эрэг хүртэл нуурын ба­руун эсвэл зүүн талаар зам тавих тухай хэлэлцэж байна. Зүүгээр нь тавибал хуучин замтай арай төвөг багатай. Баруун эргээр бол цаашаа Дархадын гурван том сум руу явах ач холбогдолтой ч даваа бартаа ихтэй. Зарим газар тунель ухах шаардлага гар­на.  Ер нь яаж ийгээд баруун эр­гээр замтай болчихвол нуу­рын үзэсгэлэнг тасралтгүй хараад явчих их гоё аяллын зам бий болох юм билээ. Хат­гал Ханх хоёрын хооронд явагсад мөсөн дээгүүр өвөл, усан дээгүүр зун хөвж мөн­хийн айж түгшиж байдаг. Да­лай ээж маань байсгээд л хүний амь насыг авч оддог. Осол зэхий гарах тоолонгоор нуур сэвтэж бохирддог. Тээ­вэр хийдэг гадаадын шорвог  да­лай­гаас тэс өмнөө уудаг ус маань юм байна шүү дээ. Тэгэхээр давын өмнө замтай болоодохвол усан дээгүүр амь дүйж явахаа больцгоож тэр хэрээрээ хүн далай хоёр маань цуг аврагдах ач хол­бог­долтой. Мөн зам дагаж эзэн­гүй нутаг хяналттай болж  га­даад дотоодын аялал жуулч­­лалын хөл тасрахаа болин байгаль хамгаалах дуу хоолой  үргэлж чихнээс уяа­тай болох юм даа. Одоо­хондоо тэр аглаг хөвчид чу­хам юу болж байгааг мэдэх арга алга. Зөвхөн нэгэн сумын сургуулийн дотуур байр ганц өвлийн түлшиндээ 600-800 машин мод бэлддэг, тэгэхээр бусад нь яадаг бол гээд бодо­хоор аймаар тоо гарч байгаа юм. Хоёр сумын иргэд нэрс түүх газраа бу­лаа­цалдаад хөөгдсөн нь шаран­даа  түй­мэр тавьчихаад явчих­даг гэж байгаа юм. Самар түүхийн тулд модыг нь хөрөө­дөж уна­ган тансагладаг гэсэн. Сүү­лийн тайга руу алтны "нин­­жа" нар дайран довтолж яаж баллаж хаясныг бид мэ­дээл­­лээс харж уншсан. Цаад та­лаас нь Оросын мафижсан балмад этгээдүүд дуртай үе­дээ орж ирэн засаг захир­гааг нь хүртэл доромжлон дарам­т­алж эзэн суун алдаад буй ноцтой мэдээллүүд ир­сээр л байна.

Монголын газрын зураг­ны толгой шиг хэлбэртэй, тэргүүн нь  нэг их сайхан мэлмэрсэн бүсгүйг зурсан мэт дүрстэй, их усан дайд далай ээжийн  минь нүүрийг яасан  их маажна вэ. Тийш урсах цусны судсыг тэлж, харгуйг яаралтай тавьж, огших сэтгэ­лийг бадрааж  өгөх­­гүй бол энэ "толгой"-г мөрөн дээрээс нь цаазалж, тас цавчиж магад­гүй байна. Нэрт сэтгүүлч Ц.Бал­дорж аг­сан "Далай ээж цаазын тав­цанд" хэмээн уул­га алдаж байсан нь ийм учир­тай ажээ.

Ж.ГАНГАА

ХӨВСГӨЛ ДАЛАЙН ОРЧМЫГ СТРАТЕГИЙН БҮС БОЛГОЁ ус дагасан амьдрал-2

2011-01-25 12:52

Дэлхийн нийт хүн амыг олон зуу хуваасантай тэнцэхээр өчүүхэн бага хувийг монголчууд бүрдүүлдэг атлаа цэн хэр гаригийн цэвэр усны нөөцийн хоёр хувийг агуулдаг Хөвсгөл далайг бид эзэгнэн амьдардаг. Гэтэл Далай ээжийн сүү болсон цэнгэг ариун усыг өнөөдрийг хүртэл хар ус шиг үнэлж, хайр гамгүй, хараа хяналтгүй ашигласнаас эхийн хайраар ариусан цэнгэгждэг энэ сүү ээдэж, гашлахад ойрхон болсон нь “Ус дагасан амьдрал”-ыг үргэлжлүүлэхэд хүргэлээ. Уул уурхай дагасан Монголын хөгжил Далай ээжийн тэргүүнийг нэг хэсэг цаазын тавцанд бөхийлгөж байлаа. Харин энэ заналхийлэлд төрийн тэргүүн, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс анхаарал хандуулсны ачаар Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалаар хамгаалагдаж, энэ орчмын газарт уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулахыг хориглосон.

Монгол Улсын төрийн хар хайрцагны бодлого ч гэж хэлж болох энэ баримтлалын 3.5.1.6-д “Хангай, Хэнтийн нурууны усны эх, Хөвсгөл нуур орчмын газрыг Үндэсний парк байгуулах замаар улсын нөөцөд авч, уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно” гэсэн заалтыг өнгөрсөн онд тусгаж өгсөн юм.

Үүнийг Хөвсгөл далай түүний ойр орчмын газар нутаг нэгэн арвандаа ухуулж төнхүүлэх, уул уурхайгаас шалтгаалах аюулгүй болсон гэж ойлгож байгаа. Тиймээс энэ удаа уул уурхай биш ус дагасан их нүүдэл, онгон дагшин байгалийн үзэсгэлэнгээр нь ашиг хонжоо ологчид Монголын төдийгүй дэлхийн цэвэр усны эх ундарга болсон Далай ээжид аюул учруулж эхэлснийг хөндөхийг оролдлоо.

ХӨВСГӨЛ ДАЛАЙ БОГД УУЛЫН АРААС ОРОХ УУ

Монгол Улсад төдийгүй Төв Азид тэргүүлэгч цэвэр, цэнгэг усны их сан болсон байгалийн үзэсгэлэнт Хөвсгөл нуур, түүний сав газар, Үүр-Уйлганыг хамарсан газар нутгийг хам гаалах зорилгоор Монгол Улсын Засгийн газрын 1992 оны 31-р тогтоолоор Байгалийн үндэсний цогцолборт газар гэсэн ангиллаар хамгаалалтад авч, 1995 онд УИХ-ын 26-р тогтоолоор Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуульд нийцүүлэн Байгалийн цогцолборт газар болгожээ. Гэвч сүүлийн үед Хөвсгөл далайн эрэг дагуу үйл ажиллагаа явуулдаг аялал жуулчлалын баазуудад тавих хараа хяналт суларснаас нуурын усыг бохирдуулах нь хэрээс хэтэрсэн талаар нутгийнхан ярьж байна.

Хатгал тосгоноос Хөвсгөл нуурын зүүн, баруун эрэг дагуу 70-80 км үргэлжлэх газар нутагт өнөөдрийн байдлаар 40-50 жуулчны бааз үйл ажиллагаа явуулах эрх авчээ. Гэвч тэд 2010 онд Хөвсгөл далайн цэвэр цэнгэг усыг ашиглаж, хэрэглэсэн бас бохирдуулсныхаа төлбөрт 2.5 сая төгрөг төлсөн байх юм. Гэхдээ бүгдээрээ бус, нэр бүхий хэдхэн компани энэ төлбөрөө өгсөн бол Хөвсгөл нууранд хөвж, ашиг орлого олдог олон хөлөг онгоц, моторт болон сэлүүрт завиуд ус ашигласны төлбөр огт төлдөггүй аж.

Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулиар нуурын эргээс 200 метрээс дотогш ямар ч үйл ажиллагаа явуулахыг хориглодог. Гэвч дээрх баа зуудад бараг эрэгт нь тулган үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл олгосон нь дээрх хуулийг зөрчихийн зэрэгцээ Хөвсгөл далайн усыг бохирдуулахад гол үүрэг гүйцэтгэж буй юм. Эдгээр компанийн анхдагч нь бараг 15 жилийн өмнөөс үйл ажиллагаа явуулж эхэлжээ.

Гэвч өнөөдрийг хүртэл бохирын асуудлаа стандартын дагуу шийдээгүй, ийм хүсэл эрмэлзэл байхгүйгээс “байгалийн ОО”-оос нь гарсан бохир нь Хөвсгөл далай руу шууд цутган, эрэг дагуух хэсгийг шарлаж, бохирдуулсныг энгийн нүдээр ч харж болохоор байдаг аж.

Үүнд уг нь Хөвсгөл нуурын Тусгай хамгаалалтын газар гэх байгууллага хяналт тавих үүрэгтэй. Гэвч Хөвсгөлийн Тусгай хамгаалалттай газрын хамгаалалтын захиргааны даргын суудал албан тушаалын бялуу хуваалтын бас нэгэн амттай хэсэг болсноос улстөрчдийн дохио зангаанд автжээ. Намар болгон л дээрх баазуудыг хаасан хэмээн мэдэгддэг аж.

Гэвч хавар болохоор үйл ажиллагаагаа бахь байдгаараа үргэлжлүүлдэг нь эрх мэдэлтнүүдийн сүлжээ энд хэр зэрэг газар авсныг илтгэх биз ээ. Хөвсгөлийн эрэг дагуу газар авах, олгох нь Улаанбаатарын тусгай хамгаалалттай газар “асан” Богд уулын амаас ч илүү үнэ хүрдэг болжээ. Хөвсгөлийн эрэг дагуух нэг га газар 30- 40 мянган ам.доллараар үнэлэгддэг нь үүнийг гэрчилнэ. Ийм зарыг интернэтээс хаа сайгүй харж болно.

Жанхайн амралтын хажуу дахь газрыг 40 мянган ам.доллараар зарна гэсэн зар саяхныг хүртэл www.gazar.mn сайт дээр утас хаягтайгаа хар дээр цагаанаар зурайж байсныг санаж байна. Хэдэн жилийн өмнө нийслэл дэх Богд уул Хөвсгөл шиг Тусгай хамгаалалттай газар байлаа.

Харин одоо аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа явуулах нэрийдлээр зөвшөөрөл авсан компаниуд орон сууцны хороолол сүндэрлүүлснээр хүссэн ч, үл хүссэн ч тусгай хамгаалалттай газар гэхэд итгэхэд бэрх болсон. Яг үүн шиг хувь заяа өнөөдөр Хөвсгөлийг хүлээж байна.

БАРУУН ЭРЭГ ДАГУУ ТАВИГДАХ АВТО ЗАМ ХЭНД ЗОРИУЛАГДСАН ЮМ БОЛ

Нуурын хоёр эрэг дагуу Хатгалаас цааш 70-80 км үргэлжилдэг аялал жуулч лалын бүсээс цааш тусгай хамгаа лалттай газар нутгийн Онцгой бүс үргэлжилдэг. Одоогоос дөрвөн жи лийн өмнө буюу 2007 онд Хөвсгөл нуу рын зүүн эргийн дагуух онцгой бүсэд БОЯныхан аялал жуулчлалын зориулалтаар 50 км үргэлжлэх 13888 га газрыг “Хөвсгөл давал гаа” компанид 40 жилийн хуга цаатай ашиглуулахаар гэрээ бай гуулж байсан.

Хөвсгөл нуурын эргийг Швейцарийн баячуудад өглөө хэмээн тухайн үед нутгийнхны эсэргүүцэлтэй тулгарснаас энэ гэрээ хэрэгжээгүй. Гэхдээ 40 жилийн хугацаатай байгуулсан газар ашиглах энэ гэрээ бүрмөсөн цуц лагдсан эсэх нь өнөөдрийг хүртэл эргэлзээтэй байгаа.Гэтэл саяхнаас Хөвсгөлийн баруун эрэг буюу Жанхайн амралтаас хойших онцгой бүсэд ХатгалХанхыг холбосон 80 км авто зам тавих тендер зарлаад байгаа нь Хөвсгөлийн тусгай хамгаалалттай бүс биш тусгай эрхмүүдийн амралтын газар болгох бэлтгэх ажлын нэг хэсэг эхэллээ гэсэн хардлагыг нутгийнханд төрүүлж эхэлсэн бололтой.

Уг нь Хатгал-Ханхыг холбосон ийм зам энэ нуурын зүүн эрэгт бий. Гэтэл ийнхүү баруун эрэг дэх тайга, ян сарьдгуудыг сэтлэн байж, зүүнээсээ 70 км-ээр алсуур авто зам барих гэж буйн учрыг нутгийнхан нь тайлж чадахгүй байна. Учир нь Жанхайн амралтаас хойш Тойлогт гэх газраас цааш Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн онцгой бүс үргэлжилдэг аж. Гэтэл Монголын баруун хойд хязгаар Хөвсгөлийг мянганы замтай холбох гэж өнөөдрийг хүртэл гар хөдөлгөж, шийдвэр гаргахыг ч хичээдэгг үй эрхмүүд Хөвсгөл нуурын онцгой бүсэд авто зам тавих гэж ийнхүү хүчлэн чармайх нь хэний ашиг сонирхолтой холбоотой вэ?

Хөвсгөл нуурын баруун эрэг буюу одоо хүртэл хүний мөр хүрээгүй онгон дагшин байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн энэ онцгой бүсэд нэр бүхий эрхэм түшээд газар авсан талаар нутгийнхан нь ярьж буй нь үнэн болов уу? Хэрэвзээ энэ нь батлагдвал Хөвсгөл далайн ойр орчмын газар нутаг Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд тусгаснаар ирээдүйд Үндэсний парк болно.

Харин тэр цагт нуурын эрэг дагуу эрх мэдэлтнүүдийн эдлэн газар үргэлжилж, өнөөдрийн Богд уулын аман дахь баячуудын хороолол сүндэрлэсэн байвал гайхаад байх хэрэггүй болох нь. Харин тэр цагт Хөвсгөл далайн ус цэвэр ариунаараа үлдэх болов уу?

КОМПЕНСАЦИ БУЮУ ТУСГАЙ ХАМГААЛАЛТААС ХЭСЭГЧЛЭН ГАРГАХ НЬ ХЭНД АШИГТАЙ ВЭ

Өнгөрсөн хаврын чуулганаар УИХын гишүүн Ц.Сэдванчиг, Ц.Даваасүрэн, Ө.Энхтүвшин, Л.Гүндалай, Б.БатЭрдэнэ, Д.Арвин, Н.Ганбямба нар Байгалийн зарим цогцолборт газрын хилийн заагт өөрчлөлт оруулах тухай УИХ-ын тогтоолын төсөл санаачлан боловсруулсан. Газрын тухай, Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хуулийн дагуу тусгай хамгаалалттай газарт амьдарч, үйл ажиллагаа явуулдаг сонгогчдодоо газар эзэмших, өмчлөх эрхийг нь эдлүүлэхийн тулд дээрх гиш үүд энэхүү хуулийн төслийг боловсруулсан гэнэ.

Энэ хууль хэрэв батлагдвал Хөвсгөл аймгийн Ханх сум, Алаг-Эрдэнэ сумын Хатгал тосгон, Хэнтий аймгийн Дадал сумын иргэд тусгай хамгаалалттай газарт өмчтэй болно. Эрхэм гишүүд онцолж буйгаар “нөхөн гүйцээлт”-ийн буюу компенсацийн аргыг баримтлан энэ төслийг боловсруулсан тул тодорхой газрыг хамгаалалтын бүсээс чөлөөлж, үүнийгээ шинээр нэмж улсын тусгай хамгаалалтад газар авах замаар гарч болзошгүй бусад эрсдэлийг шийдвэрлэх юм байна. Нутгийнхны хувьд сайхан л боломж.

Гэхдээ ашиг сонирхлоо хуульд хүртэл шургуулж чаддаг зарим нэг төрийн түшээдийн далд санаа үүний цаана бүү нуугдсан байгаасай. Өнөөдөр Тусгай хамгаалалттай газар нутаг Монголын өнцөг булан бүрт бий. Гэвч тэнд энэ хууль жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж байгаль орчин газар нутаг нь хамгаалалттай байж чадаж байгаа эсэх нь эргэлзээтэй. Монгол хүн бүрийн сайн мэддэг, сэтгэл зүрхээрээ бахархан, хайрладаг Хөвсгөл далайг гэхэд л иймэрхүү маягаар хамгаалж байна.

Хэн дуртай гишүүн нь хууль санаачлан тусгай хамгаалалтаас хасчихаж чадах эрх мэдэл улстөрчдөд байна. Ийм тохиолдолд Хөвсгөл далайгаа, цэвэр усны эх ундаргаа бид яаж хамгаалах вэ? Дэлхийн улс орнууд өнөөдөр усаар дамжуулан геополитикийн бодлогоо хэрэгжүүлж байна.

Харин манайд ийм бодлого байна уу. Хөвсгөл далайгаа хамгийн эхэнд стратегийн бүс болгон зарлаж, хууль эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлж чадвал Далай ээжийн маань сүү алт, нүүрснээс илүү баялаг дагуулах биш үү.

Хөвсгөл нуур